Türk Halıcılığı ve Mitolojisinde Halı Kilim Motifleri

Asya'nın steplerinde başlayan varoluş yolculuğu dünyanın dört bir yanında bugün de süren Türk topluluklarının, Yunan ve Roma mitolojisi kadar meşhur olmasa da oldukça zengin mitolojik anlatıları var. Çoğunluğu sözlü kültüre dahil olan bu anlatıların kökenlerine çeşitli Çin kaynaklarında ve arkeolojik çalışmalarda rastlamak mümkün. Bu anlatıların asıl ifadesini bulduğu yerler ise hiç şüphesiz Türk halısı ve Türk kilimi.

Halı dokumacılığı, Türk el sanatları içinde yaygınlığı ve geçmişi bakımından oldukça özgün bir konuma sahip. Dünyada da otantik halı denince akla ilk gelen dokumacılık geleneklerinden biri olan Türk halı dokumacılığı, Türklerin ve Türk kültürünün yüzyıllara ve pek çok coğrafyaya uzanan geçmişini Türk halı ve kilim motifleri aracılığıyla anlatır. Dokumacılığımızın bu evrensel yönünü de işte bu yalın, güçlü ve sade anlatım meydana getirir.

Denebilir ki Türk kilim ve halılarını kendine has kılan yalnızca dokuma tekniği değil, her ilmekte dokuyanın umutlarını, dualarını, geçmişini ve gelecekten beklentilerini yansıtmasıdır da aynı zamanda.

İlmek ilmek işlenen bu öykü ve duyguların kökleri, doğanın kimi zaman oldukça çetin, kimi zaman sıradışı ve bereketli yönleriyle iç içe yaşayan göçebe Türk topluluklarında bulunabilir. Yaşamlarının bağlı olduğu hayvan sürülerinin ve kendilerine hane kıldıkları çadırların yanı sıra, bu topluluklar göç ettikleri her yere halı ve kilim tezgahları da götürmüşlerdir.

Türk halı ve kilimleri, o günlerden bu yana dayanıklılığı, özgün renk tercihleri ve motiflerinin estetik yönüyle tüm dünyada bilinen ve aranılan bir özelliğe sahiptir.

 

Halı Kilim Motiflerinin Anlamları

Türk halı ve kilim motifleri en az Türklerin dağıldığı coğrafyalar kadar çeşitli, hikayeleri ve söylenceleri kadar zengindir.

Mitolojik anlatılar, insanların yüzyıllara dayanan ortak yaşantılarını, yaşama dair benzer soru ve sorunlarımızı hayal gücünün ustalığıyla anlatan, bizi atalarımıza bağlayan büyük bir miras. Halıcızade Blog’da bu hafta, sizinle kaynağı mitoloji olan Türk halı motifleri paylaşmak istedik.

 

Çocuk Motifi:

Rastladığımız en eski örneklerinden bu yana, çocuk motifi Türk halı motifleri arasında insan figürünün en yaygın kullanımlarından birisidir. Kökeninin Türk mitolojisindeki Ana Tanrıça anlatısına dayandığı düşünülmektedir. Yalnızca Türk mitolojisinde değil, pek çok mitolojide çocuk, saf yaşam enerjisinin, masumiyetin ve bereketin sembolüdür. Türk mitolojisinde gökteki ayı temsil eden, suların ve denizlerin tanrıçası olan Ak Ana, sonsuz ışıktan bir kadın şeklinde betimlenir ve Ülgen’e insanları yaratmasını söyler. Türk halı sanatı Ak Ana’nın bu doğurganlık çağrısını, halılara ve kilimlere çocuk motifiyle işlemiştir.

 

Geyik Motifi:

Geyik figürü, uzak Asya'dan İskandinavya'ya ve Amerika'ya dek pek çok kültürde izine güçlü bir biçimde rastlanan bir motiftir. Türk mitolojisinde geyik motifi, insana can veren doğanın ruhunu, Türklerin atalarından aldığı bilgeliği ve yönetme gücünü temsil eder. Eski Türklerin doğaya bakışını en iyi ifade eden motiflerden biridir. Eski Türk inanışlarında av hayvanları, insanların doğaya üstünlük kurmasının bir göstergesi değil, tam aksine doğanın insanlara sunduğu, en yüksek düzeyde saygıyı hak eden bir lütuftur. Bu nedenle Türk halı motifleri arasında geyik, doğanın verdiği gücün bir ruh olarak kuşaktan kuşağa aktarılmasının güçlü sembollerinden biridir. Birçok Türk devleti, tanrıdan aldıkları yönetme yetkisinin kaynağını geyik totemlerine dayandırmaktadır.

 

Kartal ve Kuş Motifi:

Anadolu Türklerinin ataları olduğuna inanılan 24 Oğuz boyunun tamamı, kökenlerini bir kuş totemine dayandırmaktadır. Bu kuş motifleri, aynı zamanda boyların sembolleri olmuştur. Çeşitli dokumalarda da karşımıza çıkan kuş motifleri arasında, 1300’lü yıllardan itibaren en çok öne çıkanlardan birisi kartal motifidir. Anadolu Selçuklu devleti, aslında bir Türk mitolojisi sembolü olan çift başlı kartal figürünü (Öksökö) devletin sembolü olarak seçtiğinden, tarihi bu devlete dayanan halılardan itibaren halı motifleri arasında kartalın kullanımı giderek daha çok karşımıza çıkar. Kartal motifi, gücü, kuvveti, yönetme kabiliyetini ve yönettiklerine adaletli davranmayı sembolize eder.

 

 

Ejder Motifi:

Ejder, özellikle Asya kültüründe sıkça karşılaştığımız efsanevi bir hayvan. Sürüngenleri ve çeşitli dinozor türlerini anımsatan betimlemeleriyle ejderler, yaşamlarına yerin altında başlar, gelişimlerini tamamladıktan sonra gökyüzüne yükselip bulutların üzerinde uçarlar. Bitkilerin büyümesini ve otlakların yeşermesini sağlayan onlardır. Hayvancılıkla uğraşan göçebe Türkler için bitkilerin büyümesi ve yeşermesi hayati bir önem taşıyordu. Öyle ki kavimler göçünü başlatarak dünya tarihinin köklü bir değişim geçirmesine neden olan da hayvanları doyuran otlakların giderek azalmasıydı. Bu açıdan bakıldığında, gökyüzünün çarkını çevirerek zamanın akmasına, tarihin değişmesine neden olan hayvanın ejder olması şaşırtıcı değil. Halı motifleri ve anlamları arasında ejder, göçebelerin varoluş sebebine işaret eden önemli bir semboldür. Yağmuru yağdırmasıyla bereketi, kuraklığa neden olmasıyla saygı gösterilmesi ve bazen de korkulması gereken doğayı temsil etmektedir.

 

 

Hayat Ağacı Motifi:

Hayat ağacı sembolü, dünyanın hemen hemen tüm kültürlerinde ortak olarak bulunan bir semboldür. Tüm kültürlerde de benzer anlamlarla bulunur. Doğa bilincini ve doğa saygısını göçebe atalarından alan Türk toplulukları için, ağaç içinde bir ruh taşıyan, saygı duyulması ve korunması gereken bir canlı konumundadır. Yaşken kesilen ağacın, ağacın sahibi olan ruhu gücendireceğine ve türlü felaketlere neden olacağına inanılır. Yakılmak ya da işlenmek için toplanan kuru ağaçlara da minnetle ve saygıyla yaklaşılır. Bu nedenle Türkler, “hayat yolculuğunu” anlatmak için hayat ağacını bir sembol olarak seçmiş ve halı motifi olarak kullanmıştır. Hayat ağacı, doğanın bir parçası olarak doğmayı, doğaya saygı duyarak yaşamayı ve sonunda ölerek doğanın özüne dönmeyi sembolize eder.